Υποστηρικτικό Υλικό για τον 9ο διαγωνισμό (2019-2020)

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ για τον ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟ

«Η ελπίδα»

Μικρή βιβλιοθήκη για την ελπίδα

Οι παρακάτω αναφορές δεν είναι εξαντλητικές, αλλά απλώς ενδεικτικές. Δυστυχώς, πολλά ενδιαφέροντα φιλοσοφικά κείµενα σχετικά µε την ελπίδα δεν είναι µεταφρασµένα στα Νέα Ελληνικά. Γι’αυτό σε ορισµένες, ελάχιστες, περιπτώσεις επισυνάπτουµε κείµενο στα αγγλικά. Μια κατατοπιστική εισαγωγή για το θέµα, συνοδευµένη από εκτενή βιβλιογραφία, δίδεται στη Stanford Encyclopedia of Philosophy.

Σε κάθε περίπτωση, δεν αναµένεται ότι οι µαθητές ή οι καθηγητές τους θα µελετήσουν το υλικό που προτείνουµε στην ολότητά του. Αρκεί οι µαθητές να κατανοήσουν κάποιες από τις απαντήσεις που έχουν δοθεί στα παραπάνω ερωτήµατα και να προβληµατιστούν οι ίδιοι πάνω σε αυτά. Αν σε κάποιο σχολείο συµβεί να συµµετέχουν στον διαγωνισµό αρκετοί µαθητές, θα µπορούσαν να επιµερίσουν µεταξύ τους το υλικό και να το παρουσιάσουν οι µεν στους δε.

Θουκυδίδης: «Διάλογος των Μηλίων» (Ιστορία: Ε 84-114)

Εδώ θα συναντήσει κανείς την απόρριψη της ελπίδας µε βάση το επιχείρηµα ότι η πραγµατικότητα και οι συσχετισµοί της πολιτικής δύναµης καθιστούν την ελπίδα ανορθολογική και πηγή πολιτικών δεινών. Βλέπε: Θουκυδίδης, Ιστορία, µτφρ. Ν. Σκουτερόπουλος, Πόλις, Αθήνα: 2011.

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικοµάχεια ΙΙΙ 6-8 και Ρητορική ΙΙ 2-4

Εδώ θα συναντήσει κανείς τη σκέψη ότι η ελπίδα δεν συνιστά συναίσθηµα/πάθος και ότι δεν πρέπει να τη συνδέουµε αποκλειστικά µε τον φόβο. Επίσης, την ιδέα ότι υπάρχει καλή/ορθή και κακή/λανθασµένη ελπίδα και ότι η ελπίδα συνυφαίνεται µε την ηθική αρετή ή την κακία. [Ας επιλέξει ο καθένας όποια µετάφραση θέλει.] Βλ. Π. Κόντος, «Η ελπίδα ως κατόρθωµα», Καθηµερινή, 01.10.2018:

Immanuel Kant

Εδώ θα συναντήσει κανείς µια νέα σύλληψη της ελπίδας. Αυτή δεν συσχετίζεται πλέον µε τον φόβο ή µε τα συναισθήµατα γενικότερα, αλλά πηγάζει µέσα από τον ίδιο τον ανθρώπινο πρακτικό λόγο και νοµιµοποιείται µόνο στο έδαφος αυτού του λόγου. Η ελπίδα γίνεται «έλλογη» και αφορά την πίστη µας στο «ύψιστο αγαθό», όπου ως τέτοιο ορίζεται η σύµπτωση αγαθότητας και ευδαιµονίας/ευτυχίας. Πιο απλά, ελπίζουµε ότι κάποια µέρα όλοι οι αγαθοί/καλοί άνθρωποι θα είναι ευτυχισµένοι. Το ερώτηµα για τον Καντ ανάγεται στο κατά πόσον νοµιµοποιούµαστε, από ηθικής άποψης, να έχουµε µια τέτοια ελπίδα. Γιατί να µην µας αρκεί η αγαθότητα; Η ελπίδα για ευτυχία/ευδαιµονία δεν κρύβει πάντα µέσα της ένα στοιχείο εγωισµού; Ποιος θα εξασφαλίσει την πραγµάτωση του ύψιστου αγαθού στον κόσµο; Βασικά κείµενα:

• Ιµ. Καντ, Η κριτική του πρακτικού λόγου, µτφρ. Κ. Ανδρουλιδάκη, Εστία, Αθήνα: 2004 (βλ. ειδικότερα το κεφάλαιο: «Περί της διαλεκτικής του καθαρού Λόγου κατά τον προσδιορισµό της έννοιας του ύψιστου αγαθού»).
• Ιµ. Καντ, Κριτική της κριτικής δύναµης, µτφρ. Κ. Ανδρουλιδάκη, Ιδεόγραµµα, Αθήνα: 2002 (βλ. ειδικότερα τις σελίδες 403-442).

Για µια πρώτη κατανόηση του πώς τίθεται το ζήτηµα, µπορείτε να παρακολουθήσετε το βίντεο και να µελετήσετε το υλικό από το «Ανοικτό Μάθηµα» του Π. Κόντου για την Καντιανή ηθική (αναρτηµένο και ελεύθερα προσβάσιµο στον χώρο του eclass του Παν/µίου Πατρών). Συγκεκριµένα:

Η έννοια της ελευθερίας

Η αγαθή βούληση

Søren Kirkegaard – Gabriel Marcel

Τοποθετούµε αυτούς τους δύο στοχαστές στην ίδια οµάδα γιατί προσπαθούν να απαντήσουν στο ίδιο ερώτηµα: γιατί µια µορφή πίστης είναι το µόνο δυνατό όχηµα της πραγµατικής ελπίδας; Οι απαντήσεις τους δεν είναι όµοιες αλλά έχουν πολλά κοινά σηµεία, καθώς σε αµφότερους η ελπίδα συλλαµβάνεται ως υπέρβαση της ορθολογικότητας και στερεώνεται πάνω στην αγάπη (µε τον στενό τρόπο µε τον οποίο την ορίζει ο καθένας). Θα έλεγε κανείς ότι και οι δύο επιχειρούν να ερµηνεύσουν ή να αξιοποιήσουν τη θεµελιώδη σύλληψη του Παύλου ότι η αγάπη «πάντα ἐλπίζει» (Προς Κορινθίους Επιστολή Α΄ : 13.7).

• Σαίρεν Κίρκεγκωρ, Φόβος και τρόµος, µτφρ. Α. Σολωµού, Νεφέλη, Αθήνα: 1980 (ειδικότερα: σς. 41-50, 99-162). Εδώ δεν θα βρει κανείς κάποια εκτενή αναφορά στην έννοια της ελπίδας αλλά αυτή συνάγεται µέσα από τον τρόπο µε τον οποίο ο Κίρκεγκωρ αναλύει το παράδειγµα του Αβραάµ, όταν αυτός καλείται να σκοτώσει/θυσιάσει τον γιο του, τον Ισαάκ. Η ανάλυση είναι συγκλονιστική και οργανώνεται σε αντιπαράθεση προς το παράδειγµα του Αγαµέµνονα που κλήθηκε να σκοτώσει/θυσιάσει την κόρη του, την Ιφιγένεια.
• Σαίρεν Κίρκεγκωρ, «Η χαρµόσυνη σκέψη ότι η δοκιµασία δεν αποστερεί την ελπίδα, αλλά την επαναφέρει!»
• Søren Kirkegaard, “Love Hopes all Things – and yet is Never Put to Shame” in: Works of Love, edited and translated by H. Hong & E. Hong, Princeton UP, Princeton, σς. 246-263.
• Gabriel Marcel, “Sketch of a Phenomenology and a Metaphysic of Hope” in: Homo Viator, translated by E. Craufurd, Henry Regnery Company, Chicago: 1951, σς. 29-67. [Η νεοελληνική µετάφραση που κυκλοφορεί δεν είναι αξιόπιστη.]

Ernst Bloch – Richard Rorty

Τοποθετούµε µαζί τους δύο αυτούς φιλοσόφους γιατί αναπτύσσουν την πολιτική διάσταση της έννοιας της ελπίδας, παρά το ότι οι καταβολές και η στόχευσή τους είναι πολύ διαφορετικές. Ο µεν πρώτος εντάσσεται στη µαρξιστική παράδοση, ο δε δεύτερος εκπροσωπεί ένα ιδιαίτερο είδος φιλελευθερισµού. Ο πρώτος είναι ο συγγραφέας του περίφηµου βιβλίου Η αρχή της ελπίδας [(Das Prinzip Hoffnung (3 vols.: 1938–1947)], που δεν έχει µεταφραστεί στα Νέα Ελληνικά.

• Ernst Bloch, «Μπορεί να απογοητευτεί η ελπίδα;» (Συνοδεύεται από σχολιασµό του Θ. Γκιούρα), Ουτοπία 129, 2019, σς. 37-58.
• Richard Rorty, Τυχαιότητα, Ειρωνεία, Αλληλεγγύη, µτφρ. Κ. Κουρεµένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα: 2002 (βλ. ειδικότερα το κεφάλαιο: «Ιδιωτική ειρωνεία και φιλελεύθερη ελπίδα»).

Κινηµατογραφικές ταινίες

Πολλές εξαιρετικές κινηµατογραφικές ταινίες θεµατοποιούν την ελπίδα. Προτείνουµε ως πρώτη επιλογή την παρακάτω γιατί, πέραν από το κινηµατογραφικό της ενδιαφέρον, βασίζεται σε µια (µεταφρασµένη στα Νέα Ελληνικά) νουβέλα του Stephen King.

• Stephen King, Τελευταία έξοδος. Ρίτα Χέιθγουορθ, µτφρ. Σ. Καραγιάννης, Επιλογή, Αθήνα: 2008. Ο αγγλικός υπότιτλος της νουβέλας είναι: “Hope springs eternal.”
• The Shawshank Redemption, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Frank Darabont. ΗΠΑ: 1994, 142΄. Πρωταγωνιστές: Tim Robbins, Morgan Freeman. [Ελληνικός τίτλος: Τελευταία Έξοδος: Ρίτα Χέιγουορθ]

Διαφορετικές όψεις της ελπίδας παρουσιάζουν οι τέσσερις παρακάτω συγκλονιστικές ταινίες [Ν.Β. οι δύο τελευταίες είναι, ως κινηµατογραφικά έργα, ιδιαίτερα απαιτητικές]:

• My Left Foot, σε σενάριο Jim Sheridan & Shane Connaughton και σε σκηνοθεσία του πρώτου. Ιρλανδία/Ηνωµένο Βασίλειο: 1989, 103΄. Πρωταγωνιστής: Daniel Day-Lewis.
  [Ελληνικός τίτλος: Το αριστερό µου πόδι.]
• The Other Side of Hope (Φιλανδικά: Toivon tuolla puolen), σε σενάριο και σκηνοθεσία του Aki Kaurismäki. Φιλανδία/Γερµανία: 2017, 98΄. Πρωταγωνιστές: Sherwan Haji, Sakari Kuosmanen. [Ελληνικός τίτλος: Η άλλη όψη της ελπίδας.]
• The Sacrifice (Σουηδικά: Offret), σε σενάριο και σκηνοθεσία Andrei Tarkovsky. Σουηδία/Αγγλία/Γαλλία: 1986, 142΄. Πρωταγωνιστής: Erland Josephson. [Ελληνικός τίτλος: Η θυσία.]
• An Elephant Sitting Still (Κινέζικα: ⼤大 象席地⽽而坐), σε σενάριο και σκηνοθεσία Hu Bο. Κίνα: 2018, 234΄. Πρωταγωνιστές: Peng Yuchang, Zhang Yu, Wang Yuwen, Liu Congxi. [Ελληνικός τίτλος: Ένας ελέφαντας στέκεται ακίνητος.]

Η διατύπωση του θέµατος και η προτεινόµενη βιβλιογραφία οφείλονται στον καθηγητή Παύλο Κόντο. Για διευκρινίσεις, µπορείτε να επικοινωνήσετε µαζί του στο: pkontos@upatras.gr